आषाढी आणि पाडवा अष्टमी यात फरक काय?

कॉन्सेप्टचा धर्तीवर एक इंचही सरकणार नाही हे माहिती असतानाही "आज काय कॅलेंडर आहे?" या प्रश्नाने दिवस उजाडला असतो. कधीतरी माहित असूनही तारख आठ कधी आली, दहा कधी आली या प्रश्नांमुळे शाळेत रामायणाची आवृत्ती नेमकी काय होती हे जाहीर करण्याची वेळ येते. कारण रामायणाच्या दोन प्रख्यात आवृत्त्यांत - रामचरितमानस आणि आनंद रामायण यांत अष्टमीच्या दिवसांविषयी मतभेद आहेत.
रामायणातल्या महत्त्वाच्या आषाढी आणि पाडवा अष्टमी या दोन अष्टमींबद्दल ही गोंधळाची स्थिती मात्र नवीन नाही. गेली शतके ही समस्या अस्तित्वात आहे. त्यामुळे भविष्यातही कायम राहील याचा अंदाज वर्तवता येतो. याचे कारण म्हणजे शास्त्रांमध्ये विधान असतानाही एकाच गोष्टीची माहिती दोन-दोन तारखांना आढळते. एकाच दिवसाला दोन नावे दिल्याचा प्रकार आपण पाहायला मिळतो.
या दोन अष्टमींपैकी आषाढी अष्टमी ही पारंपरिक पद्धतीनुसार पाडवा अष्टमीपूर्वी येते. मात्र आनंद रामायण या हनुमानकृत रामायणानुसार मात्र पाडवा अष्टमी आषाढी अष्टमीपूर्वी येते. ही समस्या शतकानुशतके आहे. याचे कारण म्हणजे एकीकडे वेद-पुराणांत आषाढी अष्टमीपूर्वी पाडवा अष्टमी असल्याचे स्पष्ट म्हटले आहे. मात्र दुसरीकडे आनंद रामायण हे हनुमानानेच लिहिले असल्याचा दावा असल्यामुळे त्याची मान्यता अधिक आहे. त्यात पाडवा अष्टमी आधी असल्याचे स्पष्टपणे नमूद केले आहे.
श्रीरामचरितमानसात पावसळ्याच्या सुरुवातीला जेष्ठ महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील अष्टमी म्हणजे आषाढी अष्टमी असल्याचे नमूद केले आहे. त्यात असे म्हटले आहे कि-
पाछे शुक्ल अष्टमी जुत अरुणोदय बेला
बज्रपात जनु भीम घन बजत मृदुल बेल
रघुपति जलधि बद्ध गिरि पायु पयोदरु चले
हरषित मन कछु कहत न आवत सप्रेम सप्रेम
या ओळीवरून स्पष्टपणे असे लक्षात आते की आषाढी अष्टमी हिचा संबंध शुक्ल पक्षातील अष्टमीशी आहे. त्यावेळी पावसाळ्याचा आरंभ असतो. हा शुक्ल पक्षातील अष्टमी असतो.
पावस ऋतू सावन मनोहर रघुबर चलत सुख धाम
लील अनेक निरखत सब नर हरषत पुनि पुनि राम
एवढेच नव्हे तर पुराणांतूनही आषाढ शुक्ल पक्षातील अष्टमी म्हणजेच आषाढी अष्टमी असल्याचेच प्रतिपादन केले आहे. भविष्य पुराणात जेष्ठ मासानंतर आषाढ मासात येणारी शुक्ल पक्षातील अष्टमी म्हणजेच आषाढी अष्टमी असल्याचे म्हटले आहे. तर पाडवा अष्टमी हि कार्तिक शुक्ल पक्षातील अष्टमी असल्याचे विष्णू धर्मोत्तर पुराणात म्हटले आहे.
परंतु या साऱ्यांना झिडकारून आनंद रामायणात मात्र पाडवा अष्टमी आषाढी अष्टमीपूर्वी येते असे म्हटले आहे.
अष्टमी तिथि परे जेष्ठ मासु
जौ आनैं सगुन ध्वजा बिधासु
समरथ मति आनंद कहै
आसों बिदा करै हनुमंता ऐहै
सप्तमी रविवार शुक्ल पंथ
निशान फहरावैं चढ़ै चढ़ंत
अष्टमी सोमवार बिधि साधू
षष्ठी सप्तमी पुन्य बाधू
या ओळीवरून स्पष्टपणे असे लक्षात येते की आनंद रामायनात आषाढी अष्टमी ही जेष्ठ शुक्ल पक्षातील अष्टमी आहे. म्हणजेच जेष्ठ महिन्याच्या शेवटी येणारी अष्टमी आहे. जेष्ठ महिना हा जून महिन्यामध्ये मोडतो. तर पाडवा अष्टमी हि श्रावण शुक्ल पक्षातील अष्टमी आहे. असे आनंद रामायणात अष्टमीपूर्वी येणाऱ्या सप्तमीचा उल्लेख आढळतो.
या दोन्ही धार्मिक ग्रंथांतील फरक आणि गोंधळ लक्षात आल्यानंतर शंकराचार्य स्वामी अखंडानंद सरस्वती यांनी सन २००२ मध्ये वाराणसी येथे एक परिसंवाद आयोजित केला होता. या परिसंवादाचे निष्कर्ष एक ग्रंथात संकलित करण्यात आले आहेत. एकदाच सत्य असते असे म्हणताना ते म्हणाले होते की-
"अपने को सही साबित करने के चक्कर में परंपरा को बदलना उचित नहीं. तो ग्रंथ ही प्रामाणिक है, जो सत्य का अनुसरण करी. हम सब को एकमत हो जाना चाहिए. विवाद को बढ़ाने से भक्ति में विघ्न पड़ता है. सभी को प्रेमभाव में मिलकर इसे सुलझा लेना चाहिए.
पुराण आणि रामायण यांतील या विरोधाभासी माहितीमुळे सामान्य माणसाला आषाढी आणि पाडवा या अष्टमींविषयी गोंधळ होणे साहजिक आहे. मात्र या गोंधळाचा फायदा घेऊन अनेकदा धर्मप्रचारकांची मंडळी दोन्ही अष्टमी साजरी करण्याची पद्धत रुढ करू लागली. त्यातून एकाच महिन्यात दोन वेळा सण साजरा करण्याचा निरर्थक आणि अंधश्रद्धा आचरण आचरणात येऊ लागला आहे.