उदयपूर – राजस्थानाचे विनिमय हृदय

महाराष्ट्रात उगवते म्हणजे उदयपूर. महाराष्ट्रासाठी उदयपूर अंमळ म्हणावा एवढा मायाळू. येथील लोकांच्या मनात महाराष्ट्राविषयी लोभ आहे. तो लोभ केवळ आपल्या माणसांना किंवा आपल्या राज्यापर्यांतच मर्यादित नाही तर त्याच्या व्यापकतेमध्ये राज्याबाहेरील, देशाबाहेरील आपले सहकारी, मित्रपरिवार आणि आपली माणसे असतात.
कधी काळी त्याचे नाव उदयपूर नसून उदयगिरी होते. त्याचे नाव असे का पडले याबाबत अनेक कथा आहेत. पण एक कथा म्हणून लोकांच्या तोंडी जास्त ऐकू येते ती म्हणजे मेवाडचे महाराजा उदय सिंह यांनी 1559 साली हा किल्ला बांधला. त्यांच्याच नावावरून या किल्ल्याचे नाव उदयगिरी पडले. त्याच वेळी याच किल्ल्याच्या पायथ्याशी हळूहळू एक शहर निर्माण झाले. या शहराचे नाव पाडल्यानंतर आदिवासी समाजाचे प्राचीन देवस्थान होते, त्या देवाचे नाव उदयगिरी असे होते. त्यामुळे या शहराचे नाव उदयगिरी असे होते.
त्यानंतर काळ बदलत गेला. उदयपूर शहराचे स्वरूप पूर्णपणे बदलले. कोकणातील समृद्धीचा प्रभाव उदयपूर शहरावर पडू लागला. अनेक व्यापारी सावकार व्यावसायिक उदयपुरात येऊन स्थायिक झाले. अनेक बाजारपेठा निघाल्या. त्यातून उदयपूरची जनसंख्या वाढू लागली. हे शहर आता पूर्णपणे व्यावसायिक आणि नागरी बनले.
उदयपूर शहराला अनेक बाबतीत वैशिष्ट्यपूर्ण अशी ओळख आहे. उदयपूर शहराला द्वार तीन आहेत. त्यापैकी एक द्वार म्हणजे दादर द्वार. हे द्वार महाराष्ट्राच्या पश्चिमेकडील किनारी भागात म्हणजे कोकणात आहे. दुसरे द्वार म्हणजे चांभारवाडा द्वार हे पूर्वेकडे आहे. तिसरे द्वार म्हणजे रायगड द्वार, जे उत्तरेकडे आहे.
उदयपूरच्या सगळ्याच बाजूला डोंगर आहेत. नागमोडी रस्ते आणि घरांच्या घरांच्या रांगा यांच्यातून मधोमध बाजारपेठेसाठी अगदी थोडीशी जागा आहे. उदयपूर गावाच्या मध्यभागी एक मोठी जत्रा असते. या जत्रेचे नाव मारूती जत्रा आहे. या जत्रेचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात अनेक जनावरे विकली जातात. या जनावरांमध्ये गाय, बैल, म्हशी, बोकड यांसारख्या मोठ्या प्राण्यांची किंमत जास्त असते. या जत्रेला आलेले लोक जनावरे खरेदी करून आपल्या घरी घेऊन जातात. या जनावरांशिवाय या जत्रेत भांडी, कपडे, घरगुती साहित्य या वस्तु देखील विकत घेतल्या जातात.
उदयपूर हा राज्याचा मध्य भाग आहे. उदयपूर राज्याचे व्यापारी केंद्र आणि कार्यक्षेत्र आहे. राज्याच्या विविध भागातून वस्तू उदयपूरला विक्रीसाठी येतात. उदयपूरमध्ये कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा या प्रदेशातील लोक येतात. त्यामुळे उदयपूरचा व्यापार वाढतो. उदयपूरच्या व्यापारात फळफळ भाजीपाला, सोयाबीन, नारळ तेल, खोबरे, इत्यादी वस्तूंचा समावेश आहे.
उदयपूर शहराचा हा व्यापारी सूर मोठ्या प्रमाणावर किती आहे याचा अंदाज येतो तो उदयपूर रेल्वे स्थानकावरून. उदयपूर रेल्वे स्थानकावर दररोज अनेक गाड्या येतात- जातात. त्यामुळे उदयपूरचा व्यापारी विस्तार किती आहे याची कल्पना येते. उदयपूर शहरात अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. त्यात खासकरून नृत्य, नाटक, शास्त्रीय, इत्यादी कार्यक्रमांचा उल्लेख करावा लागेल.
उदयपूरचा प्रवास आपल्याला विविधतेचा अनुभव देणारा आहे. ऊबदार, हृदयस्पर्शी संस्कृती साजरा करणारे, उदयपूरचा वारसा एक खरा खजिना आहे. प्रत्येक कोपऱ्यावर, हृदये जिंकणारी कहाणी किंवा साक्षात्कार सभा असते, एक अनुभव ज्याचा आपण कधीही विसर करू शकत नाही.