नाग पंचमी: सणाचो इतिहास, मान्यता, पूजाविधी आनी साजरावण

नाग पंचमी हा सावन महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील पंचमी तिथीला साजरा केला जाणारा एक महत्त्वाचा हिंदू सण आहे. हा सण नागदेवतांना समर्पित असून हा त्यांच्या पूजेचा दिवस मानला जातो. नागपंचमीच्या दिवशी नागदेवतेला दूध, फुले, फळे, वस्त्रे अशा विधी-विधानांनी पूजा केली जाते. या सणाला निसर्गाला जपण्याचे व निसर्गाशी असलेला आपला संबंध जोपासण्याचेही महत्त्व आहे.

नाग पंचमीची पौराणिक कथा

नाग पंचमीशी संबंधित अनेक पौराणिक कथा आहेत. त्यापैकी एक कथा अशी आहे की, एकदा भगवान शिव कैलास पर्वतावर निवासीत असताना त्यांच्या गळ्यात एक विषारी नाग होता. हा नाग शेषनाग नागांचा राजा होता. भगवान शिवाने शेषनागाचा विष आपल्या कंठात घेतला होता. यामुळे त्यांचे कंठ निळे झाले आणि त्यांना नीलकंठ म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
दुसरी पौराणिक कथा अशी आहे की, एकदा भगवान कृष्ण गोपबालाना सापांच्या भयापासून वाचवण्यासाठी कालिया नावाच्या नागासोबत युद्ध केले. या युद्धात भगवान कृष्ण विजयी झाले आणि कालिया नागाला यमुना नदीतून पळवून लावले. त्या दिवसापासून नाग पंचमी साजरी केली जाते.

नाग पंचमीची पूजाविधी

नाग पंचमीच्या दिवशी सकाळी लवकर स्नान करून पूजास्थळ साफसफाई करावे. नंतर नागदेवतेची मूर्ती किंवा फोटो पूजास्थळी ठेवावा. पूजास्थळी पाच नागपंचमीच्या पानांची माळ टाकावी. या पानांना काळ्या मुंग्यांची जोडी पण मधोमध ठेवावी. गव्हाच्या पातळ भाकरीला गूळ आणि तुप लावून घ्यावे. भाकरीच्या टोकाला कळी बनवावी. याला 'नागपाट' असे म्हणतात. नागपट आणि पानांच्या माळा नागदेवतेला वाहून द्याव्यात. पूजेत दूध, फुले, फळे, वस्त्रे अशा वस्तूंचाही वापर करावा. पूजा केल्यानंतर नागपंचमीची कथा वाचावी किंवा ऐकावी.

नाग पंचमीचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व

नाग पंचमी हा केवळ धार्मिक सणच नाही तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व असलेला सण आहे. या दिवशी मुले आणि मोठे सापांच्या प्रतीकांपेक्षा अनेक खेळ खेळतात. काही भागात लोक नागपंचमीच्या दिवशी विविध प्रकारचे फुलांचे हार आणि गव्हाच्या भाकरी बनवतात. या भाकरींना नागरूपात सजवले जाते आणि वाजत-गाजत गावातून फेरवले जाते. या दिवशी सापप्रेमी विविध प्रकारचे साप मंदिरात आणतात आणि त्यांची पूजा करतात. नाग पंचमीच्या दिवशी सापांचा त्रास होत नाही अशी श्रद्धा आहे.

नाग पंचमीचे पर्यावरणीय महत्त्व

नाग पंचमीचा पर्यावरणाशीही जवळचा संबंध आहे. साप हे निसर्गातील महत्त्वाचे प्राणी आहेत. ते उंदीर आणि इतर हानिकारक जंतूंची संख्या नियंत्रित करतात. त्यामुळे नाग पंचमीच्या दिवशी नागदेवतेची पूजा करून निसर्गाशी असलेला आपला संबंध जोपासण्याचे महत्त्व आहे. आपल्या सभोवतालचे पर्यावरण स्वच्छ आणि सुंदर ठेवणे ही आपली जबाबदारी आहे.

नाग पंचमीचा संदेश

नाग पंचमी हा सर्व प्राण्यांबद्दल सहानुभूती बाळगण्याचा आणि निसर्गाशी जवळचा संबंध ठेवण्याचा सण आहे. नागदेवतांची पूजा करून आपण निसर्गाचे संरक्षण करण्याचे वचन देतो. हा सण आपल्याला निसर्गाशी आपला संबंध आठवून देतो आणि त्याचे संरक्षण करण्याची आपली जबाबदारी अधोरेखित करतो.