Suo moto cognizance

आपण मागच्या वर्षी मोठा जल्मठका चालवला होता, नाही का? तुम्ही जितके दिवस तुरुंगात होते ते दिवस तुम्हाला आठवतात का? ती तुमच्यासाठी कठीण वेळ होती, नाही का? तुमची जीवनशैली कशी बदलली? तुम्ही सुटल्यावर तुम्हाला काय शिकायला मिळालं? मी खात्रीशीर आहे की एका विशिष्ट प्रकरणाचा न्याय करण्यासाठी त्यावर स्वतःहून लक्ष ठेवणे सोपे नाही.
तुम्ही न्यायाधीश असाल तर तुम्हाला अनेक निर्णय घ्यावे लागतील. ते कायदेशीर चाचण्यांवर आधारित असतील, परंतु तुम्हाला अनेकदा स्वतःहून निर्णय घ्यावे लागतील.
हे स्वतःहून स्वीकारणे म्हणजे स्वतःहून एखाद्या विशिष्ट बाबतीची दखल घेणे आणि त्यावर निर्णय देणे होय. न्यायाधीश या अधिकाराचा वापर त्यांना योग्य वाटणाऱ्या प्रकरणांमध्ये करू शकतात. हे एखाद्या प्रकरणाला सुरू करण्याचा किंवा सुरू ठेवण्याचा निर्णय असू शकतो किंवा एखाद्या विशिष्ट मुद्द्यावर निर्णय घेण्याचा निर्णय असू शकतो.
या अधिकाराचा वापर कसा करावा या निर्णय न्यायाधीशांवर सोपा नाही. त्यांना प्रकरणाच्या योग्यतेचा विचार करावा लागतो, इतरांवर संभाव्य परिणाम आणि एखाद्या प्रकरणात स्वतःहून लक्ष घालणे हे योग्य आहे की नाही हे ठरवावे लागते.
भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश न्यायमूर्ती एन. व्ही. रमणा यांनी काही दिवसांपूर्वी स्वतःहून संज्ञान घेण्याबाबत भाष्य केले होते. त्यांनी म्हटले की, "स्वतःहून संज्ञान घेण्याचे प्रयोजन चांगले आहे, परंतु ते सुस्पष्ट आणि पारदर्शक मापदंडांच्या आधारे वापरले पाहिजे. त्यांनी असेही म्हटले की स्वतःहून संज्ञान घेणे हा असा मार्ग आहे की ज्याद्वारे न्यायालय समाजात न्याय आणि शांतता कायम करण्यासाठी आपला अधिकार वापरू शकते.
या अधिकाराचा योग्यरित्या वापर केल्यास तो कायदे आणि सुव्यवस्था राखण्यात मदत करणारे शक्तिशाली साधन असू शकते. मात्र, या अधिकाराचा गैरवापर न्यायालयांच्या प्रतिष्ठेला आणि कायद्याच्या राजवटीला धोका पोहोचवू शकतो.
म्हणूनच स्वतःहून संज्ञान घेण्याचे अधिकार वापरताना न्यायाधीशांना सतर्क राहणे आवश्यक आहे. त्यांनी प्रकरणाच्या योग्यतेचा काळजीपूर्वक विचार करावा, इतरांवर संभाव्य परिणाम आणि एखाद्या प्रकरणात स्वतःहून लक्ष देणे योग्य आहे की नाही हे ठरवावे लागते.